تاریخ به حکم قرآن، دارای قاعده وضابطه است وارادة انسان برتحولات سیاسی ـ اجتماعی و پیشرفت و مرگ نهضت‌ها و انقلاب‌ها حاکم می‌باشد. ارزش‌های اخلاقی و انسانی، نقشی بنیادین در سعادت و کمال جامعه دارد. بنابراین، تاریخ نهضت‌ها و انقلاب در هر دو بُعد نظری و عملی بسیار آموزنده است. هدف قرآن در تاریخ‌نگاری و گزارش رویدادهای زندگانی ملت‌های پیشین، اندیشیدن و عبرت گرفتن است. این نوشتار پس از اشاره به اهمیت تاریخ در قرآن، ضرورت بهره‌برداری از تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی معاصر را یادآور می‌شود. در ادامه پس از معرفی مشروطه و زمینه های پیدایش آن ، دست آوردهای نهضت مشروطه را بررسی می کند، پس از توضیح اهمیت آسیب‌شناسی نهضت مشروطیت، با استفاده از آثار سیاسی امام خمینی(قدس سره) و تحلیل‌های ایشان در این باره و نیز بررسی تاریخ مستند مشروطیت، برخی از آسیب‌ها و آفات این نهضت را استخراج و تبیین می‌نماید

.

اهمیت،ضرورت و جایکاه موضوع:

پیشینه تاریخی موضوع:

نهضت مشروطه در ایران درسالهای پایانی سلطنت ناصرالدین شاه آغازگشت وبا پیگیری و همکاری مردم و علما در ابتدای سلطنت مظفرالدین شاه قاجار قانون مشروطیت به تصویب رسید.

بمنظورمقابله مبارزه با استبداد وخودکامگی، روشنفکران ومبارزین مشروطه خواه، با الهام ازتجربه جهان غرب کوشیدند تاحوزه عمومی راتحت پوشش حکومت قانون درآورند. رساله «تنظیمات» ملکم خان و رساله «یک کلمه» مستشارالدوله تبریزی دو نمونه برجسته از این کوشش ها میباشند.

وقایع پیش از انقلاب مشروطه:

در سالهای پایانی حکومت ناصر‌الدین شاه قاجار اوضاع ایران به تدریج رو به وخامت نهاد و با مرگ شاه اوضاع آشفته‌تر شد . مظفر‌الدین شاه که پس از کشته ‌شدن پدر به سلطنت رسید فردی بیمار و ملایم بود و دست کم مدتی برای پذیرش افکار اصلاح‌ طلبانه آمادگی داشت . وی امین‌ السلطان را که مورد تنفر عامه بود برکنار و امین‌الدوله را به جای او منصوب کرد؛ اوبرای پرداخت حقوق حرمسرای پدر، برآوردن خواستهای مالی مکرر درباریان تازه وارد که سالها متنظر چنین فرصتی بودند و سفر «درمانی» به چشمه‌های آب معدنی اروپا به پول فراوان نیاز داشت . ولی صدراعظم نتوانست وام جدیدی از انگلیس دریافت کند. بدین سبب شاه امین‌الدوله را برکنار و بار دیگر امین‌السلطان را به صدراعظمی انتخاب کرد.

امین‌السلطان ، دو وام بزرگ از روسها گرفت . در وام نخست ، ایران تعهد کرد تمام بدهی خود را به انگلستان بپردازد و از این پس ، بدون جلب رضایت روسها ، از کسی وام نگیرد . در برابر وام دوم ، امین‌السلطان روسها را از امتیازات اقتصادی عمده‌ای بهره‌مند ساخت . افزون بر این ، روسها بر امضای یک معاهده گمرکی پای می‌فشردند . براساس این معاهده که سرانجام در 1902م به امضا رسید بر اقلام وارداتی روس تعرفه‌ای کمتر از 5% ارزش کالا که مرسوم زمان بود، گمرک بسته می شد.

روسها برای تضمین وامها فردی بلژیکی به نام «نوز» را که به آنها تمایل داشت به عنوان رئیس گمرک ایران تحمیل کرده بودند . با تسلط بلژیکیها بر گمرک ایران به دلیل تبعیضی که آنها در مورد بازرگانان ایرانی در مقابل تجاوز روس روا می‌داشتند شکایات فراوانی از بازرگانی ایرانی می‌رسید. این دو وام و درآمد ناشی از گمرک بیشتر در سه سفر شاه به اروپا در سالهای 1907-1900م هزینه گردید و شرایط اقتصادی بیش از پیش رو به وخامت نهاد.

در این موقعیت، ناخشنودی از سلطه بیگانگان بر گمرک، افزایش نفوذ روسها، بی‌عدالتی و فقر و ناامنی و وجود مشکل نان در کشور، دولت را زیر فشار قرار داد. اولین مرحله از اعتراضها به بهانه نان شروع شد. عصیانها درهر شهر ازسوی چند روحانی با نفوذ، رهبری و پشتیبانی می‌شد. حمایت روحانیان بزرگ شهرها از این اعتراضها، حمایت علمای نجف را نیز جلب کرد. به تدریج فشار مخالفان فزونی یافت وسرانجام درسال 1903م به استعفای امین‌السلطان که اکنون به بالاترین لقب یعنی اتابک دست یافته بود، انجامید. شاه عین‌الدوله را به عنوان صدراعظم انتخاب کرد اما نارضایتی‌ها پایان نیافت.

همزمان با تشکیل انجمن‌های مخفی مخالفان خصوصاً در تهران و تبریز ، پخش شب‌نامه‌ها به زبان فارسی که در خارج از کشور به چاپ می‌رسید گسترش یافت . دراین زمان شکست روسیه ازژاپن و وقوع تحولات انقلابی در روسیه به مردم جسارت و روحیه بخشید . ایرانیان می‌دانستند که روسها برای حفظ منافعشان از حکومت قاجار حمایت می‌کنند ولی مشاهده پیروزی یک کشور کوچک آسیایی دارای قانون اساسی بر یک قدرت غول پیکر اروپایی بدون قانون اساسی و وقوع تحولات انقلابی در روسیه ترس آنها را از مقابله با روسها فرو ریخت.

مقدمات و بسترهای جنبش مشروطه:

استعفای امین‌السلطان و صدراعظمی عین‌الدوله و مشکلات گمرک، شکست روسیه از ژاپن و برخی عوامل دیگر سبب آغاز نهضت مشروطه شد.

مهمترین حوادث:

دو واقعه که در بر افروختن آتش خشم مردم مؤثر بود عبارتند از:

1: کردار توهین آمیز نوز در پوشیدن لباس روحانی که سبب بسته شدن بازار و تجمع مردم در حضور روحانیان شد.

2: چوب وفلک کردن دوبازرگان به جرم گران فروختن شکر؛ که البته دوبازرگان اصرارداشتند که افزایش بهای شکر وارداتی به دلیل جنگ روسیه و ژاپن سبب بالا رفتن قیمت شکر شده است.

مردم به رهبری علما در برابر این حوادث لب به اعتراض گشودند. لجاجت عین‌الدوله در مقابل اعتراضها، به مهاجرت علما به حرم حضر‌ت‌ عبدالعظیم انجامید(مهاجرت صغری). در آنجا برای اولین بار حکومت آشکارا مورد انتقاد قرار گرفت و سخنرانان درباره ستم ‌کارگزاران حکومت و تیره‌ روزی مردم سخن گفتند.

مردم دولت را برای بازگرداندن سریع علما زیرفشار قراردادند .روحانیان تأسیس عدالتخانه، برکناری نوز بلژیکی رئیس گمرک و عین‌الدوله را شرط بازگشت خویش شمردند؛ با پافشاری مردم دولت ناگزیر خواست علما را پذیرفت. به دنبال آن خشونت کارگزاران دولتی علیه مردم و عدم پای‌بندی حکومت به تعهداتش سبب گسترش اعتراضهای مردم و روحانیان شد.

بدین ترتیب، تجمع اعتراض آمیز مردم تهران درمسجد جامع با حمله سربازان به خاک و خون کشیده شد. علما درواکنش به این مساله به قم مهاجرت کردند. گروهی ازمردم نیز که برجان خویش بیمناک بودند به سفارت انگلیس پناه بردند . این تحصن یک ماهه در سفارت بیگانه از نقاط مذموم وتاریک انقلاب مشروطه است. متحصنان نخست ازشرع احمدی و سنت محمدی سخن می‌راندند ولی بتدریج این خواسته‌ها دگرگون شد و مضامین فرهنگ غربی در درخواستها وارد شد. تحصن در سفارت انگلیس فرصت مناسبی برای هدایت نهضت توسط انگلیسیها فراهم نمود. لفظ مشروطه در همین سفارت ورد زبانها شد حال آنکه قبل از آن خواسته‌ها محدود به عدالتخانه بود. در این زمان تعداد بسیار اندکی معنای مشروطه و تبعات آنرا می‌دانستند واز میان 10 هزار نفری که به سفارت انگلیس رفتند فقط 10 نفر بودند که واقعاً مشروطه خواه بودند و می‌دانستند چه میخواهند. این مهاجرت به مهاجرت کبری مشهور است.

دست آوردهای نهضت مشروطیت :

دست آوردهای سیاسی و اجتماعی مشروطیت :

علیرغم کاستی های بسیار، در روندانقلاب مشروطیت تحولات مهمی دراندیشه سیاسی شیعه در ایران صورت گرفت که عناصرعمده آن عبارتند از :

1)ضرورت وجود قانون و نظارت حقوقی به شرط عدم منافات با شریعت

2)برابری در اجرای قانون

3)تاسیس قوه مقننه ای که اعضای آن از طریق انتخابات تعیین میشوند

4)تفکیک قوای سه گانه

5)مقید شدن نهاد سلطنت به قانون

6)متمرکز شدن حضور فقها در زندگی سیاسی جامعه به قضاوت در محاکم شرعی و نظارت بر امر قانون گذاری از طریق عضویت پنج مجتهد جامع الشرایط در مجلس شورا

7)به رسمیت شناختن حاکمیت ملی در امورعرفی.

جنبش مشروطه درساختار قدرت تغییرات اساسی بوجود آورد. انقلاب مشروطه ضربه های سنگینی بر پیکره گفتمان پدرسالارانه وارد آورد و در واقع نقطه آغاز شکل گیری دولت مدرن در ایران محسوب میشود. سلطنت به قانون محدود شد، دولت از حالت شخصی و انتساب به ایل قاجار به دولت ایران تحول یافت، گام هایی در راه رفع دوگانگی از حاکمیت و رفع تفکیک دین از سیاست برداشته شد، جامعه مدنی به نحوی ضعیف و ناپایدار شکل گرفت، قانون تشکیلات ایالتی تصویب و ضرورت تشکیل مجلس و انجمن های محلی، ایجاد نظام وظیفه عمومی و توزیع املاک اربابی میان دهقانان پیش بینی شد، لوایحی در جهت اصلاحات مالی و شیوه واگذاری امتیازات به دول و سرمایه گذاران خارجی تصویب شد وگامهایی در جهت اصلاحات اقتصادی برداشته شد . پیروزی انقلاب مشروطه موجب شد تا نهادهایی مانند قانون اساسی، مجلس شورا و انتخابات شکل گیرند.

ایدئولوژی انقلاب مشروطیت متاثر از لیبرالیسم بود؛ استقرار حکومت قانون، تاسیس پارلمان، مشارکت آزاد گروههای سیاسی در زندگی سیاسی و تفکیک قوا و اختیارات حکومت، از خواستهای اصلی انقلاب مشروطه بودند. همزمان، انقلاب مشروطه به دنبال ایجاد یک دولت مرکزی نیرومند و مدرن بود. مجلس اول ودوم به نظام تیولداری وامتیازات اشرافی پایان دادوبا تصویب قانون دیوان محاسبات عمومی، تصویب قانون ثبت اسناد و املاک، تصویب قانون تشکیلات ایالتی، پیش بینی ضرورت تشکیل مجالس و انجمنهای محلی، پیشنهاد ایجاد نظام وظیفه عمومی، توزیع املاک اربابی میان دهقانان و انجام برخی اصلاحات مالی در پی ساخت دولت مدرن برآمد. نوسازی فرهنگی و نوعی ناسیونالیسم ایرانی از جوانب دیگر انقلاب مشروطه بودند.

اما، متاسفانه حتی دست آوردهای محدود فوق نیز دوام نیآورد. شدت ستیز و رقابت بین مشروعه خواهان و مشروطه خواهان، از یکسو و چند دستگی مشروطه خواهان از سوی دیگر، به حدی رسید که اداره امور کشور را فلج کرد و جامعه را با یک بحران فزاینده سیاسی و اقتصادی مواجه ساخت. بی شک مداخله و دسیسه های بیگانگان، به ویژه پشتیبانی روسیه تزاری از نیروهای ضد اصلاحات در دربار و درمیان مذهبیون و متعاقب قدرت گرفتن سوسیالیستها در روسیه، رقابت و پشتیبانی بریتانیا و دولت جدید روسیه از جناح های مختلف مشروطه خواهان، نقش مهمی در ایجاد و دامن زدن به این بحران ایفا نمود.

در تحلیل نهایی، جنبش مشروطه به دلیل دوگانگی و تناقض های درونی خود، جدل و ستیز بین مشروعه خواهان و مشروطه خواهان، رقابتهای مخرب بین مشروطه خواهان و مداخله کشورهای خارجی به بحرانهای اقتصادی و سیاسی شدید و از هم گسیختگی اوضاع داخلی انجامید و در تحقق اهداف خود ناکام ماند.

انقلاب مشروطیت در ایجاد یک دولت مدرن در ایران شکست خورد، اما موفق شد تا مرزهای گفتمان سنتی قدرت را به عقب براند و با وارد کردن عنصر اراده مردم به ساختار قدرت، ساختار قدرت را از «دین – سلطنت» به «دین – سلطنت – مردم» تغییر دهد، گرچه عنصر اراده مردم همچنان تحت الشعاع ماند. به این ترتیب، انقلاب مشروطه مرز ایران قدیم و ایران جدید، مقدمه تکوین دولت مدرن مطلقه و نقطه آغاز شکل گیری دولت مدرن در ایران محسوب میشود. با شکست مشروطیت تلاشها نظری مجتهدین اصلاح طلب که در بالا به آنها اشاره شد، به دست فراموشی سپرده شد، گرایش های لیبرالی کنار گذاشته شد و از مشروطیت اندیشه نوسازی آمرانه و دولت مدرن مطلقه سر برآورد.